Boekhandel De Vries Van Stockum Haarlem

Dwaal door een boekhandel verdeeld over meerdere historische panden en snuffel stiekem aan de oudste muur in Haarlem.

De boekverkopers lopen regelmatig met onze klanten en bezoekers door de winkel om aan de hand van de architectonische kenmerken de historie van de boekhandel en de panden te vertellen. En als ze na sluitingstijd alles op slot gooien en het pand verlaten, kun je de muren bijna horen fluisteren.

Verhalen beginnen hier

Plan je bezoek | Praktische informatie

• - De ingang van de winkel bevindt zich aan de Jacobijnestraat 7 (open in Google Maps)
  
• - Je kunt het beste parkeren in de Raaks parkeergarage: inrijden te Zijlvest 45 (open in Google Maps). De voetgangers in- en uitgang is bij de Raaks / Drossestraat (open in Google Maps)
  
• - Bekijk de actuele openingstijden en contactinformatie van de winkel hier.
• - Sinds april 2023 kun je meteen je nieuwe boek lezen in het gezellige Le Petit Cafe, een Franse bistro die verbonden is met de winkel. De hoofdingang bevindt zich aan de Gedempte Oude Gracht. Meer informatie en reserveren via hun website (deze link opent in een nieuw venster).
  

Over de winkel | In het Kort

Deze boekhandel werd in 1905 geopend door de overgrootvader van de huidige directeur in de Jacobijnestraat 3. In de loop van haar geschiedenis is het uitgebreid naar de vier omliggende panden en een tuin die met elkaar verbonden zijn door kleine doorgangetjes uit liefde voor de historische waarde van deze gebouwen. Zo is de sfeer ook intiem gebleven.

Het pand zélf is een verhaal dat waarschijnlijk begon rond het jaar 1500. Van de immense houten balken in het plafond tot de kelder waar de kooltjes voor de openhaard (die tot enkele jaren geleden nog ’s winters in gebruik was) nu stof liggen te vergaren. En van de monumentale gevels tot aan de restanten van de oude stadsmuur in de kinderboekenafdeling.

Heerlijk dwalend tussen de boeken vergeten klanten vaak de tijd. Maar de smartwatches van de familie De Vries staan zeker niet stil. “Dat zit in ons bloed. Mijn overgrootvader was al vernieuwend. Zo was hij de eerste boekhandelaar in Nederland die zijn deuren open liet staan – tot groot ontzet van de boekenwereld. De juiste balans hierin vinden is best lastig. Onze klanten zijn dol op ons van geschiedenisdoordrongen gebouw. Het belangrijkste is dat we de historische waarde vieren, maar dat het ons niet in de weg moet zitten om belangrijke vernieuwingen door te voeren die wat ons betreft in het belang zijn voor het voortbestaan van onze mooie boekhandel.”- Jeltje de Vries (directeur)

De geschiedenis van Haarlem, het pand en de boekhandel

In den beginne

Haarlem is waarschijnlijk al voor de middeleeuwen ontstaan aan een bocht van de rivier Het Spaarne waar het het dichtst bij een oude handelsroute kwam. Een strategische plek dus. Waarschijnlijk had deze nederzetting al in de 13e eeuw een gracht met stadswal - de huidige Gedempte Oude Gracht. Ook de Jacobijnestraat was een riviertje en is tegenwoordig gedempt. De boekhandel - gelegen op de hoek van de Gedempte Oude Gracht en de Jacobijnestraat - bevindt zich dus in het oudste gedeelde van de stad en de kavel was eerst omgeven door water. 

Banner afbeelding bovenaan de pagina: "Herstellen van de gevelsteen van Jacobijnestraat 3." 1935. Noord-Hollands Archief.

Jacobijnestraat 3 - Het pand

Hoe oud het pand zelf is, is niet exact te zeggen. Oude stadstekeningen laten zien dat het in de 16e eeuw al bebouwd was. Volgens bouwhistorisch en dendrochronologisch (op basis van analyses van het gebruikte hout) is Jacobijnestraat 5 en 7 aan het eind van de 14e of begin van de 15e eeuw gebouwd. En er zijn er zelfs die zeggen dat de zijmuur in nummer 5 een deel is van de oude stadsmuur. 

De vroegste vermelding van Jacobijnestraat 3 was in 1662. Het was toen een viswinkel, De Vergulde Salm.

De gevels - in Hollandse Renaissancestijl - zijn al te zien op tekeningen van begin 19e eeuw. Maar de afgebeelde gevels zelf dateren waarschijnlijk uit de 18e eeuw. Op de hoek, waar tot voor kort een slager zat, zat toen een brood en meelfabriek. Vermoedelijk had Jacobijnestraat 3 een 17e eeuwse indeling, met de viswinkel in het voorhuis en erachter een gang met een haard en trap naar de verdieping. Er was (is) ook een kelder met tongewelf onder het voorhuis. Die was bereikbaar via verschillende luiken. De meeste daarvan zijn inmiddels afgesloten, maar de kelder is nog wel bereikbaar. Sterker nog: tot voor kort werd het gebruikt als opslagplaats voor kooltjes voor de haard in de winkel. Een haard in een boekenwinkel is natuurlijk niet ideaal. Maar we hebben hem nog tot 2015 elke winter gebruikt.

Jacobijnestraat 3 was tot 1844 het eigendom van winkelier Jan Oudshof. In 1882 kocht kruidenier Jan Hendrick van El het.

De boekhandel

In 1905 verhuurde Jan Hendrick Jacobijnestraat 3 aan Hendrik de Vries en hier begint de geschiedenis van onze boekhandel.

Op 25 maart 1905 opende Hendrik de Vries (de overgrootvader van huidige directeur Jeltje de Vries) de deuren van ‘Oude en Nieuwe Boekhandel H. de Vries’ aan de Jacobijnestraat 3.
   Dat was trouwens twee dagen later dan gepland. Terwijl Hendrik de laatste voorbereidingen trof voor de opening, begaf een plank het onder het gewicht van de grote flessen inkt die erop stonden. Van grote hoogte stortte ze naar beneden – kapot. We kunnen alleen maar raden wat hij in de enorme Rorschavlek op de vers gewitte muren en nieuwe vloerbedekking moet hebben gezien. We weten alleen het resultaat: Hendrik liet zich niet uit het veld slaan en kondigde in de Oprechte Haarlemse Courant van 24 maart aan dat de opening “wegens omstandigheden” was verplaatst naar zaterdag 25 maart.
   Dat hij niet bij de pakken neer zat, was extra bijzonder omdat de schade aan enkele boeken die onverkoopbaar waren geworden door het ongeluk meer impact had destijds als dat nu het geval zou zijn. Daarbij zat alles wat hij had in de zaak. En zelfs dát was geleend geld.

Hendrik werkte hard en leefde sober.
    Hij was boekhandelaar, maar ook drukker en binder, en had daarnaast ook een leesbibliotheek, advertentiebureau en kantoorboekhandel. Dat deed hij allemaal alleen en terwijl hij ook met zijn gezondheid tobde.
    Hij sliep onder de toonbank op een matrasje dat hij op het pakpapier legde om de huur van een slaapkamer uit te sparen. Voor zijn wekelijkse bad ging hij naar het douchebadhuis aan het Leidscheplein.
    Zo betaalde hij – tegen ieders verwachtingen in - binnen een jaar het geleende geld terug.

Gedempte Oude gracht 27 - Het bonte calf

In 1910 begon Hendrik ook met het uitgeven van boeken en 1912 kon hij het ruime pand van de Gedempte Oude Gracht 27 kopen om bij zijn groeiende boekhandel te trekken. Het stond haaks op zijn winkel in de Jacobijnestraat, waardoor hij de achterhuizen kon verbinden.

Het nieuwe pand had ook een lange geschiedenis. Het stond in de 17^e eeuw bekend als Het bonte calf. Voordat Hendrik het kocht was het een bruine kroeg die, in de woorden van Johan de Vries “netjes gezegd als ongunstig bekend stond”. Lastige dronken klanten werden door een zijingang aan de Kalfsvelspoort gegooid. Die naam verwijst dus naar Het bonte calf en die steeg geeft nu toegang tot woningen en onze expeditie.

Schandalig: De eerste open boekhandel van Nederland

De buurt was dus in elk geval blij met de nieuwe bestemming van het pand. Maar bij de metamorfose van kroeg naar boekhandel was er één ding dat Hendrik wilde behouden: de openslaande deuren in de gevel. Het leek hem prachtig om die deuren naar zijn boekhandel altijd uitnodigend open te houden. Goedkopere titels zouden als lokkertjes vooraan liggen. Gratis entree tot de boekhandel zonder koopplicht was ongekend in Nederland, en met dit experiment wilde Hendrik de drempel naar de boekenwereld letterlijk verlagen – en het werkte!

“Vooral het bord ‘Vrije Toegang’ wekte nogal wat wrevel op bij het intellectuele deel van de bezoekers, dat de omgang met het boek als een voorrecht beschouwde voor de betere klasse.” aldus Johan de Vries

“Krachtig voorstander van een open boekhandel was dr. L. Simons, stichter van de Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, die als Wereldbibliotheek naam zou krijgen en vanaf 1905 ‘de grote uitingen van de menselijke geest’ geleidelijk binnen het bereik van de gewone man zou brengen.

"De arbeider moest aan het lezen worden gebracht:
van de drank af, naar het boek!”
(Coster & Hoffmann, 2005)

En hoe treffend is het dat die eerste open boekhandel van Nederland zich bevond in een pand van een voormalige kroeg, en waarbij juist die deuren van die kroeg als enige behouden werden?!

Op landelijke schaal laaide er een discussie op in kranten en tijdschriften over deze eerste Open Boekhandel. Er verscheen zelfs een vermanend artikel in het Nieuwsblad voor den Boekhandel hierover. In de boekenwereld van een dichte deur en een hoge drempel de norm.

Tot zijn grote verdriet moest Hendrik in verband met gezondheidsproblemen (bronchitis) na vijf jaar de openslaande deuren toch vervangen door een gesloten pui met een groot etalageraam.

“Het groeiende onderkomen van boekhandel De Vries,
gepaard gaand met nieuwe, verrassende sluiproutes,
maar altijd met behoud van de intieme sfeer,
was als een levendige stad: nooit af.”
(Coster & Hoffman, 2005)

In 1921 kocht Hendrik ook Jacobijnestraat 3 en in 1924 vond er een grote verbouwing plaats waarbij de gebouwen volledig samengevoegd werden - alleen de zijgevels en balklaag van de eerste verdieping bleef op zijn plek.

De gevel was aan een grondige renovatie toe, omdat de originele gevel uit 1662 steeds meer naar voren was gaan hellen. Het belangrijkste uitgangspunt was dat het idee van de oude gevel zoveel mogelijk werd behouden. Het werd opnieuw opgemetseld en de t-vormige schuiframen werden vervangen door kruisvensters - wat waarschijnlijk dichter ligt bij de oorspronkelijke staat van de gevel. De indeling in de winkel en op de verdiepingen werd volledig aangepakt. Hierna zijn er nog kleinere aanpassingen geweest, zoals dat de voorkamer op de 1e verdieping van Jacobijnestraat 3 bij de woning van nummer 1 getrokken werd. Jacobijnestraat 1 was niet van de familie De Vries, maar deze actie betrof een ‘ruil’ waarbij een deel van nummer 1 op de begane grond bij de boekwinkel getrokken werd. Ook was er geen trap meer naar de eerste verdieping. De verdiepingen waren alleen nog maar te bereiken via De Gedempte Oude Gracht. 

In 1979 vond er weer een grote verbouwing plaats - maar vooral in de andere panden om die samen te brengen met Jacobijnestraat 3. Niet veel later werden er verhelingen aangebracht met Jacobijnestraat 5.

Bronnen:

Bouwhistorische Verkenning Jacobijnestraat 3 Haarlem (28 januari 2020), MoNed Bureau voor bouwhistorisch onderzoek.

Charles Coster & Hans Hoffmann, 'Hier vind je de hele wereld - een eeuw H. De Vries Boeken (Haarlem, 2005).

Noord-Hollands Archief (afbeeldingen)

Bekijk ook: Boeken over Haarlem | Openingstijden en contactinformatie | Top 10 bestsellers | Overzicht van onze rubrieks- en themapagina's | Tips van onze booklovers | Winkel Den Haag | The English Bookstore | Le Petit Cafe Haarlem | Evenementen in Haarlem | Klantenservice | Winkels | Winkelnieuws | Ons verhaal